პოსტჰუმანიზმი და „ფრანკენშტაინის“ ქმნილების მონოლოგის ინტერპრეტაცია დიდი ბრიტანეთის ნაციონალური თეატრის სცენაზე

ანოტაცია

2011 წელს დიდი ბრიტანეთის ნაციონალურ სცენაზე მერი შელის „ფრანკენშტაინის ახლებური ინტერპრეტაცია დაიდგა. დადგმა „ფრანკენშტაინის“ ურიცხვი ვერსიებისგან განსხვავდება: სცენა თითქმის მთლიანად ქმნილების მონოლოგის ახლებურ გააზრებას ეთმობა, ხოლო შელის რომანის დიდი ნაწილი სრულიად უგულვებელყოფილია. ფსიქოლოგიური დრამის ელემენტებითა და იუმორით გაზავებულ ფილოსოფიურ ნარატივში წინა პლანს პოსტჰუმანისტური პრობლემატიკა იკავებს.

არსებობს ამ სპექტაკლის ორი ვერსია: ერთ ვარიანტში ვიქტორ ფრანკენშტაინის როლში ბენედიქტ კამბერბეჩი გვევლინება, ხოლო ქმნილებას ჯონი ლი მილერი თამაშობს. მეორე ვერსიაში მილერი და კამბერბეჩი როლებს ცვლიან. ეს ფაქტი ამ ორი პერსონაჟის საინტერესო ურთიერთმიმართებას უსვავს ხაზს. როგორც შემოქმედი და ქმნილება ისინი, ერთი მხრივ, ბინარულ ოპოზიციას ქმნიან. მეორე მხრივ, ქმნილების ამბოხის ისტორია არსებითად იმეორებს თავად ფრანკენშტაინის ამბოხს ბუნებისა და თავისი შემქმნელის, ანუ ღმერთის, წინააღმდეგ.

სპექტაკლი ქმნილების დაბადებით იწყება. პირველ სცენაში ადამიანის მსგავსი დეფორმირებული არსება სიარულს სწავლობს და საკუთარ შემქმნელს, ვიქტორ ფრანკენშტაინს, პირველად ხვდება. თავისი ნახელავით შეძრწუნებული ფრანკენშტაინი ქმნილებას განდევნის. განდევნილი ქმნილება მექანიკოსებს გადაეყრება. მექანიკოსების ჯგუფისა და ქმნილების დაპირისპირების, შემდეგ კი ამ უკანასკნელის განდევნის ეპიზოდი იმეორებს ჯონ მილტონის „დაკარგულ სამოთხეში“ ასახულ სატანის გაძევების სცენას. ქმნილების ამ ეგრედ წოდებული „სამოთხიდან“ გაძევების მომენტში ერთ-ერთი მექანიკოსი ჯონათან ედვარდსის ცნობილ ქადაგებას, “ცოდვილნი განრისხებული ღმერთის ხელში“ (Sinners in the Hands of an Angry God), ციტირებს.  სპექტაკლის კონტექსტში ედვარდსის ქადაგება კაცობრიობის მიერ სულიერების დაკარგვაზე, რელიგიის მეცნიერებით ჩანაცვლებაზე, მიუთითებს.

„სამოთხიდან“ გამოძევების შემდეგ იწყება ქმნილების გაადამიანება. ფილოსოფოსი ფრანჩესკა ფერანდოს აზრით, პოსტჰუმანიზმში ადამიანი განიხილება პროცესად და არა რაიმე უცვლელ არსად. შესაბამისად, მართებული იქნება, თუ ამ პროცესის გამოსახატად გამოვიყენებთ ზმნას, მაგალითად „გაადამიანებას“ და არა არსებით სახელს. საინტერესოა, რომ მსოფლიოს უძველესი ხალხების მითოლოგიაში შემორჩენილია მითები, რომლებიც ველური არსების გაადამიანებაზე მოგვითხრობენ. ამის მაგალითია შუმერული გადმოცემები ენქიდუს შესახებ.

ქალაქიდან განდევნილი ქმნილება შემთხვევით დე ლესის ოჯახს გადააწყდება. წიგნისგან განსხვავებით, სპექტაკლში ქმნილების მასწავლებელი უშუალოდ თავად ბრმა დე ლეისია. სპექტაკლში იმპროვიზებულ გაკვეთილებზე დე ლესი მთავარ სახელმძღვანელოდ ჯონ მილტონის „დაკარგულ სამოთხეს“ იყენებს. მილტონის გავლენით ქმნილება ხვდება, რომ მარტოობდან თავის დაღწევის ერთადერთი გზა თავისნაირი კომპანიონის, საკუთარი ევას შექმნაა. სწორედ ამ მოთხოვნით მიმართავს შემდგომში არსება ვიქტორ ფრანკენშტაინს.

ფრანკენშტაინის ყურადღების მიქცევის მიზნით ქმნილება ვიქტორის უმცროს ძმას, უილიამს, კლავს. სიუჟეტის თანახმად, ფრანკენშტაინი მდედრი არსების შექმნას თანხმდება, თუმცა მუშაობისას გააცნობიერებს, რომ ამას შესაძლოა ადამიანთა მოდგმისთვის დამღუპველი იყოს და ამიტომ მდედრის სხეულს ანადგურებს. ფრანკენშტაინის მიერ შეთანხმების პირობების დარღვევით გააფთრებული ქმნილება შურს საზარელი გზით იძიებს: სპექტაკლში არსება ვიქტორის ცოლს, სრულიად უდანაშაულო ელიზაბეტს, ჯერ აუპატიურებს შემდეგ კი კლავს. ელიზაბეტის მოკვლის შემდეგ ქმნილება აცხადებს: „ახლა ადამიანი ვარ.“

სპექტაკლის უკანასკნელ ეპიზოდში არსება მაყურებელს პირდაპირ მიმართავს. ცხადია, ახლა ქმნილება სამყაროსა და საკუთარ თავს უწინდელისგან რადიკალურად განსხვავებულად აღიქვამს. ვიგებთ, რომ შურისძიების წყურვილით შეპყრობილი ფრანკენშტაინი არსებას კვალდაკვალ დაჰყვება. აშკარაა, ვიქტორისა და არსების, ანუ შემოქმედისა და ქმნილების ურთიერთობა ახლა თავად ქმნილების მიერ ნაკარნახევი წესებით მიმდინარეობს. ყოველივე ზემოხსენებული არსების პოსტ-ადამიანად გარდაქმნაზე მეტყველებს. ამ ტრანსფორმაციას თავად ქმნილება ერთი ფრაზით აჯამებს: „შვილი მამად იქცა, პატრონი კი მონად.“ (The son becomes the father, the master-the slave.) 

ამრიგად, ნაციონალური თეატრის სცენაზე მერი შელის „ფრანკენშტაინის“ ორიგინალური და სიმბოლიზმით სავსე ინტერპრეტაციის დადგმით დენი ბოილმა და ნიკ დეარმა ადამიანის არსის პოსტჰუმანისტური გადააზრება თიატრალურ სივრცეში წარმოგვიდგინეს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

გელოვანი ა. (1983) მითოლოგიური ლექსიკონი, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“.

კიკნაძე ზ. (1979) შუამდინარული მითოლოგია, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“.

მაზიაშვილი დ. (2022) ფრანკენშტაინიდან ფრანქისშტაინამდე. თბილისი: „არილი“. http://arilimag.ge/დავით-მაზიაშვილი-ფრანკე/

მილტონი ჯ. (1978) დაკარგული სამოთხე, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“.

The Cambridge Companion to Literature and the Posthuman, “Cambridge University press”. 2017.

Феррандо Ф. (2022) Философский постгуманизм, Москва: „Дом высшей школы экономики.“